فرار مغز‌ها از ایران یا به بیانی دیگر «مهاجرت» کلمه آشنایی است که بار‌ها به گوشمان خورده و با شنیدن آن یاد دانشگاه و دانشجو همواره در ذهنمان تداعی می‌شود.

امروزه مهاجرت به خصوص مهاجرت‌های بین المللی به امری بسیار رایج و متداول در جهان تبدیل شده است؛ چرا که تقریبا هیچ کشوری در جهان پیدا نمی‌شود که با پدیده مهاجرت نیروی انسانی به خارج یا ورود به داخل کشور خود مواجه نباشد و همه کشور‌ها با درجات مختلفی از این پدیده روبرو هستند که وجه تمایز کشور‌ها در زمینه فرصت یا تهدید بودن مهاجرت برای آن ها، نوع مواجهه کشور‌ها با موضوع و نحوه سیاست گذاری و مدیریت آن است.

سالانه تعداد زیادی از دانشجویان ایرانی به دلایل گوناگون تصمیم به ترک دائمی کشور می‌گیرند و ترجیح می‌دهند تا زندگی خود را در آن سوی مرز‌ها ادامه دهند.

روسای دانشگاهی معتقد هستند که برخی دانشجویان بعد از فارغ التحصیلی به فکر مهاجرت روی می‌آورند و وقتی دلیل این کار را جویا می‌شویم در یک کلمه خود را کنار کشیده و می‌گویند که «در کشور خودمان کار نیست».

به هر حال فرار مغز‌ها یا مهاجرت باید به عنوان زنگ خطری برای کشورمان شناخته شود؛ چرا که سال‌های طولانی است نخبگان ایرانی و دانشمندانمان بعد از فارغ التحصیلی چمدان خود را جمع کرده و راهی کشور‌های خارجی می‌شوند که این امر به راحتی باعث از دست دادن نیرو‌های ماهر، خلاق، زبردست، فنی و کوشا می‌شود و برای جامعه مشکلات عدیده‌ای گوناگونی را فراهم خواهد کرد.

خیلی از فارغ التحصیلان دانشگاهی با هدف مهاجرت و خروج از کشور یا قبولی در معتبرترین دانشگاه‌های جهان درس می‌خوانند و مقصد اصلی آن‌ها ارائه خدمات به کشور‌های خارجی است، در حالی که اگر این استعداد‌های نبوغ در کشورمان بمانند خیلی راحت می‌توانند با فعالیت‌های پی در پی و موثر جامعه را توسعه دهند و پیشرفت‌های همه جانبه اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و آموزشی را برایمان به ارمغان آورند.

در مقابل خیلی از مهاجران هم به علت بیکاری در مملکت و نبود سیاست‌های مناسب جهت اشتغال پذیری فارغ التحصیلان راهی کشور‌های توسعه یافته و پیشرفته می‌شوند و با علم و مهارتی که از استادان ایرانی در دانشگاه‌های خودمان کسب کرده اند خیلی راحت آن‌ها را در اختیار کشور‌های دیگر قرار می‌دهند و به نوعی به نام ما درس می‌خوانند، اما به کام غربی‌ها عمل می‌کنند که همین عامل باعث پسرفت کشورمان خواهد شد.

برخی‌ها معتقدند که مدرک‌های دانشگاهی فارغ التحصیلان در گوشه‌ای از خانه و روی طاقچه خاک می‌خورد و اگر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جویای این آمار شود متوجه خواهد شد که سالانه جمعیت کثیری از ایرانی‌ها بعد از فارغ التحصیلی بیکار مانده و به علت نبود اشتغال روزگار خود را در چهارگوشه خانه سپری می‌کنند؛ بنابراین بدیهی است که نخبگان و صاحبان سرمایه‌های هنگفت برای برون رفت از این معضل برای همیشه از ایران بروند.

جایگاه دهم ایران در رتبه بندی کشور‌های دانشجو فرست

بهرام صلواتی مدیر رصد خانه مهاجرت ایران در گفت وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، درباره روند  تحصیل دانشجویان ایران مهاجرت کرده در دانشگاه‌های برتر جهان گفت: یکی از مباحث مورد توجه در مهاجرت‌های بین المللی کیفیت دانشجویان و متخصصان ایرانی خارج از کشور بوده است و بر همین اساس هم دیدگاه کمّی در این زمینه توسط برخی افراد مورد انتقاد قرار می‌گیرد.

مدیر رصد خانه مهاجرت ایران افزود: بررسی تعداد و سهم دانشجویان ایرانی در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا که جزو ۲۰ دانشگاه برتر جهان بر اساس رتبه بندی QS ۲۰۲۰ انتخاب شده اند، تا حدی تبیین کننده وضع کیفی دانشجویان ایرانی خارج از کشور است.

به گفته‌ این مقام مسئول، تعداد دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در این دانشگاه‌ها از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵، روندی تقریباً ثابت داشته و با اندکی رشد از ۲۰۱ دانشجو به ۲۳۲ دانشجو رسیده است.

او افزود: از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸، همزمان با کاهش جمعیت دانشجویان ایرانی در آمریکا، تعداد ایرانیان مشغول به تحصیل در دانشگاه‌های برتر آمریکا هم کاهش اندکی یافته و از رقم ۲۳۲ دانشجو به حدود ۲۲۰ نفر رسیده است.

صلواتی گفت: چنانچه معیار تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا را در نظر داشته باشیم، ایران در رتبه بندی کشور‌های دانشجو فرست در جایگاه دهم قرار دارد و کشور‌های چین، هند و کره جنوبی در جایگاه اول تا سوم قرار دارند. چنانچه سهم دانشجویان مشغول به تحصیل در دانشگاه‌های برتر از کل جمعیت دانشجویان خروجی را در نظر بگیریم، کمتر از نیم درصد دانشجویان خروجی از ایران در دانشگاه‌های برتر آمریکا و جهان مشغول به تحصیل هستند که از این حیث هم  در جایگاه دهم در میان کشور‌های دانشجو فرست قرار داریم.

او افزود: سهم دانشجویان ایرانی حاضر در دانشگاه‌های برتر جهان از کل جمعیت دانشجویان خروجی در بازه ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۸ میلادی رشد بسیار ناچیزی داشته است و از رقم ۴۵/ ۰ درصد در سال ۲۰۱۳ به ۴۷ / ۰ درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.

توجه ویژه وزیر پیشنهادی علوم به بازگشت نخبگان به کشور

زلفی گل وزیر پیشنهادی علوم در گفت و گو با باشگاه خبرنگاران جوان، در خصوص بازگشت دانشجویان و فارغ التحصیلان ایرانی مقیم کشورهای دیگر به ایران در دولت جدید  اظهار کرد: مهاجرت ژن‌های هوشمند به عنوان يک نظريه جديد توسط من ارائه شده است. بر اساس اين نظريه نه تنها نخبگان كشور ثروت ملی هستند و از دست می روند، بلكه پس از گذشت قرن‌ها از نظر ژنتيكی كشورهای نخبه پذير (مقصد) به جوامع نخبه تبديل خواهند شد و درصد ژن‌های هوشمند آن‌ها به شكل گسترده‌ای افزايش می‌يابد.

زلفی گل ادامه داد: بنابراین در زمينه توليد علم، فن و تكنولوژی همچنان پيشتاز خواهند بود. در نتيجه كشورهای نخبه گريز (مبداء) روز به روز فقيرتر شده و به دليل همين فقر، وابسته تر می‌شوند و تعادل جهانی با شدت بيشتری به هم می‌ریزد.

وزیر پیشنهادی علوم ادامه داد: بنابراين ضرورت دارد تا حفظ صيانت و كرامت نخبگان به عنوان يك پروژه ملی تعريف شده و عوامل دافعه زا رفع شود. از جمله راهكارهای عملی برای جلوگيری از مهاجرت طيف وسيعی از ژن های هوشمند، حمايت مادی و معنوی از مقاطع تحصيلات تكميلی بالاخص مقاطع دكتری و پسا دکتری در داخل كشور، مشاركت تمامی شركت های خصوصی و دولتی در تاسيس مراكز پژوهشی تخصصی برای خويش و بكارگيری نخبگان در اين مراكز است.

زلفی گل اضافه کرد: وزارت علوم تحقیقات و فناوری با همفکری و همیاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری زمینه حمایت مادی، کاری، رشد علمی و احساس شیرین اثر بخشی را برای آن‌ها مهیا خواهند کرد. بدیهی است در این زمینه نیاز سنجی و نیاز آفرینی یک ضرورت است که باید با استفاده از پتانسیل دانشگاهیان دانشمند استفاده شده و طرح‌های کاربردی‌شان اجرایی شود.

لزوم توجه دولت آتی به بازگشت نخبگان ایرانی از کشورهای رقیب

با اینکه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تا کنون چندین بار برای بازگشت مهاجران و نخبگان ایرانی به کشور برنامه‌های گوناگونی را انجام داده اند، اما انتظار می‌رود که دولت جدید با تدابیر و سیاست‌های گوناگون علمی و راهگشا بتواند جلوی این معضل اجتماعی را گرفته و برای بازگشت نخبگان ایرانی به کشور برنامه ریزی‌های جدی را انجام دهد.

شاید اگر دولت جدید توجه ویژه‌ای به بحث اشتغال فارغ التحصیلان در آموزش عالی داشته باشد، بتوان تا حدود زیادی از فرار آن‌ها به کشور‌های دیگر جلوگیری کرد و شرایط مناسبی را به منظور زندگی آسان‌تر در کشور برایشان ایجاد کرد.