آمریکایی‌ها وقتی دیدند فرانسوی‌ها گوی سبقت را در رقابت برای ساخت سد کرج ربوده‌اند، ایراداتی به طرح فرانسوی‌ها وارد کردند و موفق شدند پروژه ساخت سد کرج را به‌دست بگیرند، آمریکا سد کرج را ساخت اما با همان ایراداتی که به طرح فرانسه وارد کرده بود!
به گزارش خبرنگار خبرگزاری تسنیم، سیل خرداد ماه جاده چالوس فریبکاری‌ای را که آمریکایی‌ها در ساخت سد کرج انجام دادند و باعث شد پس از جاری شدن سیلاب در دهانه خروجی آب از سد کرج کوهی از شن و ماسه تلنبار شود، و انتقال آب شرب به تهران بیش از 10 روز مختل شود و خسارات فراوانی به رودخانه و اراضی حاشیه رودخانه کرج وارد آورد، نشان داد.
ماجرا از اصل چهار ترومن آغاز می‌شود
ترومن در نطق افتتاحیه دور دوم ریاست‌جمهوری خود چهار اصل سیاست خارجی ایالات متحده را مشخص کرد که اصل چهارم آن بیش از باقی اصول شهرت یافت که عامل مهمی در گسترش سیاست خارجی و همچنین برنامه کمک‌های خارجی آمریکا شد.
او در 20 ژانویه 1949، پس از برشمردن سه اصل اول، درباره اصل چهارم چنین گفت: ما باید اقدام جدیدی راجع به قابل دسترس کردن مزایای پیشرفت‌های علمی و صنعتی برای بهبود و رشد کشورهای در حال توسعه انجام دهیم.
ترومن و بالطبع ایالات متحده آمریکا یک هدف بزرگ داشت؛ اردوگاه سوسیالیست‌ها، نباید سهمی را بیش از آنچه در پایان جنگ به دست آورده‌اند، از میان سایر کشورها بگیرند. این استراتژی، اجزای گوناگونی داشت که با طرح مارشال در اروپا آغاز و برای کشورهای مهم آن روزها نیز برنامه‌های خاص تدوین شد و اصلی بود برای جلوگیری از نفوذ سوسیالیست‌ها و به‌دنبال آن شوروی.
ایران نزدیک‌ترین کشور به شوروی بود که می‌بایست مورد حمایت ایالات متحده آمریکا باشد، لذا به‌سرعت نماینده اصل چهار ترومن در ایران مشخص شد و وام‌های خارجی برای انجام فعالیت‌های اقتصادی به ایران سرازیر شد.
سد کرج یا همان امیرکبیرِ امروزی از اولین پروژه‌هایی است که از محل وام‌ها و اعتبارات اصل چهار ترومن ساخته شد.
در خاطرات ابوالحسن ابتهاج این‌گونه آمده است: «آمریکایی‌ها برای اینکه بتوانند فعالیت سوسیالیست‌ها را در ایران کم‌رنگ کند، اقدام به تأمین هزینه‌های برخی از پروژه‌های عمرانی در ایران کرده‌اند.»
اینجا بود که منابع اصل چهار ترومن برای احداث سدی که از سال 1332 به بعد مطالعات آن آغاز شده بود، مورد استفاده قرار می‌گیرد. معروف است برای احداث یک نیروگاه و سد آبی به‌روی رودخانه کرج از دو شرکت آمریکایی و فرانسوی پیشنهاداتی به دولت وقت ایران ارائه می‌شود. سازمان برنامه وقت پس از دریافت این دو پیشنهاد متوجه می‌شود که پیشنهاد شرکت آمریکایی بسیار گران‌تر از پیشنهاد گروه فرانسوی است، لذا تصمیم می‌گیرد این پروژه در اختیار شرکت فرانسوی قرار گیرد تا این شرکت ساخت آن را به‌عهده بگیرد.
با مشخص شدن اینکه قرار است پروژه سد کرج با پول آمریکایی‌ها به یک شرکت فرانسوی داده شود، دولت آمریکا مراتب اعتراض خود را به شاه ایران می‌رساند و شاه نیز به ابوالحسن ابتهاج تأکید می‌کند سد کرج را برای دلجویی از آمریکایی‌ها به شرکتی که آنان معرفی می‌کنند بسپارد.
ابتهاج در خاطرات خود می‌گوید: «آمریکایی‌ها از شاه بابت سد کرج ناراحت بودند، و یک روز در یک مهمانی اعلی‌حضرت به من گفت “می‌گویید پس چه باید کرد؟”، گفتم؛ به چی پین (سفیر آمریکا در ایران) بفرمایید “این کارها مربوط به ابتهاج است و او زیر بار چنین پیشنهادی نخواهد رفت و اگر اصرار کنیم استعفا خواهد داد و چون به ابتهاج احتیاج داریم نمی‌توانیم چنین کاری کنیم.”، از چهره شاه معلوم بود که این راه‌حل موجب رضایت خاطر او شده است.»
شرکت موریسون ندسن Morrison-Knudsen به‌عنوان پیشنهاددهنده اجرای این پروژه، نامه‌ای نیز به شاه می‌نویسد که در آن به چند ملاحظه جدی برای ساخت سد کرج در محل فعلی ایراد وارد می‌کند.
طبق نظر آمریکایی‌ها پایه بتونی سد می‌بایست 54 متر طول داشته باشد که در طرح فرانسوی‌ها پایه بتونی کف سد 30 متر پیش‌بینی شده بود. آمریکایی‌ها علت طولانی‌تر کردن پایه کف سد را زلزله‌خیز بودن منطقه عنوان کرده بودند.
ایراد دیگری که آمریکایی‌ها به طرح فرانسوی‌ها وارد کرده بودند، این بود که برای تولید 90 مگاوات برق در طول سال باید ارتفاع سد 10 متر بلندتر در نظر گرفته شود. سومین ایرادی که آمریکایی‌ها در نامه خود به شاه ایران اشاره کرده بودند، این بود که دهانه خروجی سد کرج که شامل 6 دهانه است، به‌جای اینکه در سمت راست (محل استقرار کنونی دریچه) قرار گیرد می‌بایست در سمت چپ دیواره قرار گیرد، چراکه به‌دلیل واقع شدن دریچه در محل ریزش سیلاب با اولین سیلاب شدید دریچه سد بسته می‌شود و امکان خارج شدن آب از سد کرج وجود نخواهد داشت.
** مجتبی عبداللهی استاندار البرز 24 خرداد در جریان بازدید از وضعیت جاده چالوس و سد کرج پس از سیل امسال گفت: با وجود اینکه سیل‌ها و حوادث اینچنینی دوره‌های 50 یا 100 ساله دارند، پیگیری‌های ما از ساکنان قدیمی جاده چالوس ازجمله بخش آسارا حاکی از این است که چنین سیلی در این منطقه سابقه نداشته است.
ایرادات واردشده به طرح اولیه فرانسوی‌ها سبب شد ابوالحسن ابتهاج به‌عنوان رئیس سازمان برنامه اول 7ساله توسعه ایران کمیته‌ای بین‌المللی را برای پایان دادن به این مناقشه انتخاب کند.
ابتهاج در خاطرات خود این‌گونه می‌گوید: «بنابراین تصمیم گرفتم موضوع را به هیئتی از کارشناسان بین‌المللی ارجاع و طبق نظر آنها تصمیم بگیرم، اتفاقاً در همین ایام پسر آلکساندر گیب که آلیستر گیب نام داشت به تهران آمد. من با آشنایی‌ای که با این مؤسسه و با این شخص بخصوص داشتم، موضوع را با وی درمیان گذاشتم و پس از اینکه اختلاف بین دو طرح را برای او شرح دادم راجع به صلاحیت افرادی که در حل این اختلاف می‌توانند کمک کنند نظر خواستم و گفتم میل دارم یک آمریکایی، یک فرانسوی و یک انگلیسی که از کارشناسان برجسته باشند در این امر شرکت کنند.»
تأکید ابتهاج به حضور یک آمریکایی و یک انگلیسی در کمیسیون بین‌المللی قابل توجه است، این کمیته به‌پیشنهاد ابتهاج و آلیستر گیپ تشکیل می‌شود.
«…در نتیجه سه نفر از برجسته‌ترین متخصصین سدسازی از آمریکا، فرانسه و انگلیس به ایران آمدند. این متخصصین را به‌اتفاق معاون سازمان برنامه به محل سد کرج فرستادم و آنها چند روز به رسیدگی پرداختند و به‌اتفاق نظر دادند که محل سد از لحاظ ساختن سد نازک بتونی به هیچ وجه اشکالی نخواهد داشت. راجع به ارتفاع سد هم، تا آن‌جایی که به‌خاطر دارم، این‌طور نظر دادند که چنانچه دیوار سد چهارمتر بلندتر باشد مقدار برق تولیدی با توجه به احتیاجات محلی کافی خواهد بود، همچنین با ایجاد سیل‌شکن‌هایی در مسیر سیل‌های احتمالی ایراد سیل‌خیز بودن نیز مرتفع خواهد شد.»
به این ترتیب با تغییرات بسیار جزئی همان طرح فرانسوی اما به‌دست آمریکایی‌ها، در سد کرج اجرایی می‌شود.
انجام این مطالعات در طول سالهای 1333 تا 1339 که ابوالحسن ابتهاج به‌عنوان مدیرعامل سازمان برنامه مشغول به کار بود و به‌دستور وی انجام پذیرفت.
سیلی که مسیر خروجی سد را بست
62 سال بعد از ساخت سد کرج، ایرادات طرحی که آمریکایی‌ها علی‌رغم نظر اولیه خود که آن را رد کرده و با تشکیل یک کمیسیون بین‌المللی تشریفاتی به آن مشروعیت داده بودند، بیرون زد و باعث شد چند روز انتقال آب شرب تهران متوقف شود.
سیل خردادماه گذشته درست در محلی روی داد که آمریکایی‌ها به آن ایراد وارد کرده و معتقد بودند اجرای سد در این مسیر با توجه به سیل‌خیز بودن منطقه به‌صلاح نیست و نباید اجرایی شود، اما ازآن‌جایی که می‌خواستند به هر شکل ممکن طرح را از دست فرانسوی‌ها بربایند و شرکت‌های آمریکایی عهده‌دار ساخت پروژه‌ای شوند که قرار بود با وام آمریکایی‌ها ساخته شود و بازپرداخت آن را با چندین برابر سود ایران بدهد، شرکت موریسن ندسن سازنده و طراح اصلی سد کرج شد و با همان ایراداتی که به طرح وارد کرده بود، سد را ساخت.
اکنون اما پس از 62 سال مشخص شد اگر نبود زیاده‌خواهی آمریکایی و فریبکاری‌ای که در ساخت این سد کردند هزینه سنگین قطع آب و تبعات آن به تهران و شاید ایران تحمیل نمی‌شد.
به‌گفته استاندار البرز 25 هزار تن گل‌ولای وارد رودخانه کرج شد و باعث شد بیش از یک هفته چندین دستگاه بیل مکانیکی برای باز کردن فقط یک‌ونیم متر از حجم گل‌ولای واردشده در دهانه خروجی آب از سد کرج فعالیت کنند تا بتوانند مسیر خروجی آب را باز کنند، مسیری که پیش از این و در زمان طراحی و ساخت سد پیش‌بینی شد اما به‌دلیل سیاسی‌کاری آمریکایی‌ها این موضوع دیده نشد.
گفتنی است بر اساس خاطرات ابتهاج، آمریکا اعتبارات اصل 4 ترومن را به ایران داد، اما با فشار، شاه را مجبور می‌کرد ساخت پروژه‌های عظیمی همچون سد کرج به شرکت‌هایی که آمریکایی‌ها می‌خواهند داده شود.
به گزارش روزنامه اطلاعات به‌تاریخ 3 آبان 1340، جمع کل مخارج سد و تأسیسات مربوط و خرید اراضی دهکده‌هایی که در دریاچه‌های پشت سد غرق و دهکده تازه‌ای که به‌جای آن برای اسکان اهالی این دهات ایجاد شد، بالغ بر 450 میلیون تومان بود که 12 میلیون و 800 هزار تومان آن در اوایل کار از طرف اداره کمک‌های فنی پرداخت و بقیه از اعتبارات سازمان برنامه تأمین شد، ثلث کل هزینه نیز به‌ارز بوده است.
میزان هزینه 450میلیون تومانی سد زمانی قابل لمس خواهد بود که بدانیم هر دلار در سال 1340 حدود 81 ریال بوده است، یعنی حدود 56 میلیون و 250 هزار دلار!