در سال ۱۳۹۸ که پس از بالا آمدن رودخانه‌های کرخه، دز و کارون، بخش زیادی از خوزستان درگیر سیلاب شده بود، با هدایت آب به تالاب هورالعظیم، بخشی از مشکلات مردم کاهش یافت. در آن زمان، موضوع مهمی از سوی کارشناسان محیط زیستی مطرح شد و آن هم، نقش داشتن وزارت نفت در ممانعت از آبگیری هورالعظیم به دلیل وجود تاسیسات نفتی در آن منطقه بود؛ موضوعی که این روز‌ها در اوج مشکلات کم آبی مردم خوزستان، دوباره بر سر زبان‌ها افتاده است.
البته وزارت نفت بار‌ها این نظر کارشناسان را تکذیب کرده و حتی اعلام کرده که حاضر است پس از بالا آمدن سطح آب در صورت آبگیری هورالعظیم، شرایط را مانند میدان‌های نفتی آبی فرض و در هورالعظیم نیز سکو ایجاد کند، اما آیا واقعا انجام چنین کاری ممکن است؟
هدایت اله خادمی، مدیرعامل اسبق شرکت حفاری شمال و عضو سابق کمیسیون انرژی مجلس در گفت و گو با خبرنگار اقتصاد و انرژی گروه اقتصادی باشگاه خبرنگاران جوان پیرامون این مسئله توضیح داد: وزارت نفت از نظر عملیات حفاری که انجام می‌دهد و مواد شیمیایی که در زمین‌ها رها می‌کند، صدماتی را به محیط زیست می‌زند، اما این که تالاب هورالعظیم صرفا به دلیل فعالیت‌های وزارت نفت خشک شده باشد صحیح نیست.
او افزود: تاسیسات و جاده‌های ایجاد شده توسط وزارت نفت در این مسئله بی اثر نیست، اما موضوع اصلی، عدم تخصیص حق آبهای است که به تالاب داده نشده و باعث شد که به این وضعیت برسد. به همین دلیل است که اکنون با آزاد شدن مقداری آب از کرخه، آبگیری تا حدودی در این تالاب انجام شد و این که بگوییم تنها باعث و بانی این مشکلات وزارت نفت است، درست نیست.
خادمی ادامه داد: خوزستان سرزمینی است که بیشتر، فعالیت‌های نفتی در آن صورت می‌گیرد، اما وزارت نیرو، وزارت نفت و وزارت جهاد کشاورزی، در تخریب یا حفظ محیط زیست در این استان، نقش اساسی دارند. تغییر کاربری اراضی، کشت‌های غیر اصولی و ایجاد سدها، اتفاقاتی بوده که به محیط زیست این استان آسیب زده است. به هر حال شرکت مناطق نفتخیز جنوب به تنهایی توان تولید حدود سه میلیون بشکه نفت را دارد و در آن جا فعالیت می‌کند و تنها عامل ایجاد این مشکلات در آن منطقه وزارت نفت نیست.
تازه در ابتدای بحران هستیم!
نماینده سابق ایذه و باغملک در مجلس شورای اسلامی، همچنین گفت: محیط زیست مانند سیستم عصبی است که اگر آسیب ببیند، ترمیم آن به سادگی ممکن نیست. به نظر می‌رسد که اگر این بار هم متوجه فاجعه نشویم، تازه ابتدای مشکلات و بحران‌های زیست محیطی در خوزستان هستیم. زیرا این مشکلات فعلی فقط مربوط به جنوب غرب خوزستان است و شمال شرق خوزستان نیز با همین مشکلات به دلیل وجود سد‌های کارون ۳، کارون ۴ و گتوند رو به روست.
او گفت: در هر صورت تمام این صحبت‌ها را دیگر هم مردم و هم مسئولان متوجه شده اند و دولتمردان باید این بار به طور جدی به مسئله ورود کنند، زیرا صنایع بسیار حساس کشور در این استان حضور دارند که تعطیل کردن آن‌ها غیرممکن است.
شاید حفاری افقی از خارج هورالعظیم، بهتر از حفاری عمودی داخل تالاب باشد
خادمی با اشاره به موقعیت استراتژیک استان خوزستان، ضمن تاکید بر این که باید امور این استان به افراد کاردان و شایسته سپرده شود، در پاسخ به این سوال که آیا امکان ایجاد سکو در تاسیسات نفتی فعلی موجود در هورالعظیم وجود دارد یا خیر، اظهار کرد: نوع فعالیت در هر منطقه متفاوت است؛ در آبهای عمیق، دکل دریایی و سکو نصب می‌کنند و متناسب با شرایط، تاسیسات نفتی ایجاد می‌شود.
او توضیح داد: برای فعالیت در آبهای عمیق، نمی‌شود دریا را خشک کرد، در خشکی هم متناسب با شرایط خودش می‌شود فعالیت کرد و نیازی به نصب دکل دریایی نیست.
مدیرعامل اسبق شرکت حفاری شمال در ادامه گفت: بنابراین، تالاب‌ها نیز شرایط خودشان را دارند؛ تالاب را خشک نمی‌کنند تا تاسیسات نفتی ایجاد شود! در تالاب‌ها باید از ابتدا سکو نصب شود. نکته مهم این است که تالاب ها، آبهای کم عمقی دارند که نوع سکو و دستگاه‌ها برای آن‌ها متفاوت از سکو و تجهیزات دریایی است.
او ضمن تاکید مجدد بر این که تنها دلیل مشکلات تالاب هورالعظیم، وزارت نفت نیست، گفت: باید از ابتدا متناسب با شرایط تالاب هورالعظیم، تاسیسات مناسب نفتی نصب می‌شد، اما اشتباه کرده اند و ضربه زده اند و اکنون راهکار این است که باید این اشتباهات را اصلاح کنند. باید متناسب با عمق آن جا، سکو‌های ویژه آبهای کم عمق را نصب کنند.
عضو سابق کمیسیون انرژی مجلس تاکید کرد: البته بسیاری از کارها را نیز می‌توان در تالاب انجام نداد. شاید بتوان در فاصله‌ای خارج از تالاب، حفاری افقی انجام داد و از زیر تالاب ، نفت را برداشت کرد.
یک نمونه از سکو‌های حفاری مشهور به Swamp Barge در آبهای با عمق کم در کشور اندونزی
او در مورد مشکلات مطالعات اولیه میدان‌های نفتی غرب کارون، گفت: در بازه‌ای قرار بود این کار توسط شرکت‌های خارجی انجام شود که بدقولی کردند و سپس به شرکت‌های داخلی سپرده شد. به هر حال هر مقدار را که خارجی‌ها انجام داده اند یا نداده اند و هر مقدار را که شرکت‌های داخلی انجام داده اند، در نهایت وظیفه کارفرمای اصلی یعنی شرکت نفت بوده که بر صحت آن‌ها نظارت کند تا تاثیرات مخرب زیست محیطی را به حداقل برساند.
بیشتر بخوانید : رهبر انقلاب: کسانی که محیط زیست را نابود می‌کنند از خبیث‌ترین افراد هستند
خشکسالی مقصر اصلی است
در محدوده تالاب هورالعظیم، میادین مهم غرب کارون وجود دارند؛ منطقه میدان نفتی آزادگان شمالی که بخش عمده آن در بخش شمالی هورالعظیم در حوضچه ۱ و ۲ واقع شده، منطقه میدان نفتی آزادگان جنوبی که در ضلع جنوبی حوزه تالابی در حوضچه ۳، ۴ و ۵ قرار گرفته، میدان نفتی یادآوران که در خارج از حوزه تالاب است و میدان یاران در بخش شمالی و جنوبی که در نوار مرزی ایران و عراق در حوضچه ۴ و ۵ قرار دارد، همگی میادین تحت توسعه توسط شرکت مهندسی و توسعه نفت (متن) در غرب کارون هستند.
این شرکت از شرکت‌های مهم زیر نظر شرکت ملی نفت ایران است که به منظور توسعه میادین نفتی، فعالیت‌های گسترده‌ای را در استان نفت خیز خوزستان انجام می‌دهد.
تورج دهقانی مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه نفت (متن) در گفت و گو با خبرنگار اقتصادی و انرژی گروه اقتصادی باشگاه خبرنگاران جوان در مورد نقش تاسیسات نفتی در خشک شدن تالاب هورالعظیم بیان کرد: ریشه این مشکلات به مسئله خشکسالی بر می‌گردد؛ در دهه اخیر، به جز زمان محدودی که سال‌های بسیار پر بارشی را داشتیم و عوارضی مانند سیل رخ می‌داد، عمدتا دچار خشکسالی بوده ایم و امسال و سال گذشته سال‌های بسیار سختی برای کشور بود.
او با تاکید بر این که همه بخش‌های دیگر کشور هم دچار خشکسالی و بحران‌های مربوطه هستند، اظهار کرد: در نیمه جنوبی کشور، خشکسالی شدیدتر و گرما بیشتر است. همچنین، چون زندگی مردم بیشتر تحت تاثیر کشاورزی قرار دارد، نگاهشان همیشه به آسمان است.
دهقانی ادامه داد: در حال حاضر باید کمک کرد تا این حاد بودن مشکل به ویژه برای مردم خوزستان که خطّه مهمی برای کشور محسوب می‌شود، فروکش کند. سال گذشته به چند روستای این منطقه با احداث خط لوله آبرسانی کردیم. در حال حاضر نیز در تلاش هستیم تا با انجام کار‌هایی مانند رساندن آب آشامیدنی به مردم از مشکلات و آلام مردم بکاهیم، به همین دلیل دستورات لازم را صادر کردیم تا تمامی امکانات به خصوص برای حل مشکل آب آشامیدنی مردم، بسیج شود.
حفاری افقی باید توجیه اقتصادی داشته باشد
او تاکید کرد: آغاز عملیات حفاری و احداث تاسیسات نفتی در آن منطقه مربوط به بیش از ۱۰ سال گذشته است. در حال حاضر شرایط به گونه‌ای است که به دنبال مقصر گشتن، دردی را دوا نمی‌کند و پس از فروکش کردن این مشکلات، باید به مسائل زیرساختی فکر کنیم.
مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه نفت در مورد این که آیا احداث تاسیسات حفاری با شیوه بهره برداری افقی از مخازن نفتی منطقه و جایگزینی آن‌ها با تاسیسات فعلی که با شیوه عمودی از مخازن بهره برداری می‌کنند، امکان پذیر است یا خیر؟ توضیح داد: از نظر فنی بسیاری از کارها امکان پذیر است، اما انجام این کارها باید از نظر فنی و اقتصادی، به صورت همزمان بررسی شود.
او تاکید کرد: این کارها، نیازمند مباحث تخصصی است که باید سناریو سازی آن انجام شود و گروه‌های کارشناسی بر روی آن مطالعه کنند و پس از آن، راهکار‌های مناسب را پیشنهاد دهند و سپس باید منابع مالی لازم نیز تخصیص داده شود.
کمبود ورود آب به هورالعظیم دلیل اصلی مشکل است نه تاسیسات نفتی
در این زمینه، یکی از مدیران شرکت ملی نفت که تمایلی به ذکر نامش نداشت نیز، در گفت و گو با خبرنگار اقتصاد و انرژی گروه اقتصادی باشگاه خبرنگاران جوان، ضمن رد ادعای خشک شدن هورالعظیم به دلیل مخالفت وزارت نفت با آبگیری این تالاب، بیان کرد: هورالعظیم مانند کاسه‌ای است که دو سوم آن سمت عراق و یک سوم دیگر آن سمت ایران است، عمده آب کرخه در آنجا می‌ریزد و این ظرف می‌تواند آن را برای یک مدت طولانی در خودش نگه داری کند.
او افزود: متاسفانه امسال به دلیل خشکسالی بسیار زیاد، کمبود ورودی آب به هورالعظیم به چشم آمده است. در واقع، سد کرخه عملا بسته شده یا با دِبی خیلی پایینی باز شده که کفاف زندگی و معیشت مردم منطقه را نمی‌داده است. به همین دلیل، تمام رودخانه‌های این محدوده خشک شده اند در حالی که در تمام دوران پس از به وجود آمدن این رودخانه ها، سابقه خشک شدن نداشته اند. یعنی گرچه گاهی کم آب شده ، اما به هر حال یک دبی بسیار مختصری داشته و کاملا خشک نبوده است.
این مدیر نفتی که اصالتا اهوازی است، ادامه داد: مدیریت آب و سدها در این مسئله بسیار اهمیت دارد، بحث دیگر این است که آیا واقعا در سرمنشا‌ءهای این رودخانه ها، انتقال آبی صورت می‌گیرد؟ و اگر صورت می‌گیرد به چه میزان است؟ بنابراین، عامل اصلی این مشکلات، سرمنشا‌ءهای ورود آب به هورالعظیم هستند و این طور نیست که شرکت نفت، آن جا را خشک کرده باشد.
باید در سدسازی‌ها بازنگری شود
او با تاکید بر این که در زمان وقوع سیل چند سال اخیر در هورالعظیم نیز در آن جا حضور داشته، بیان کرد: ادامه زندگی هور و معیشت مردم در آن جا، نیاز به یک دبی مداوم از طرف سد کرخه و آب کارون دارد. باید چند کار در این شرایط انجام داد؛ یک کار مهم این است که روی سدسازی‌هایی که انجام گرفته، بازنگری انجام دهیم.
این مدیر شرکت ملی نفت اظهار کرد: سوال اینجاست که آیا این سدها واقعا ضروری بوده اند؟ اگر بحث تامین برق از آن هاست که برق می‌تواند از طریق منابع دیگری مانند نیروگاه‌های گازی، انرژی خورشیدی یا هسته‌ای و مانند این‌ها نیز تامین شود. اگر هدف، مهار آب و سیلاب است که باز هم شاهد ناکارآمدی آن‌ها هستیم. بنابراین، باید شرایط بهینه‌ای را تعریف کنیم که این سدها محدود شوند. به نظر می‌رسد که در ایجاد سدها، افراط صورت گرفته و بدون مطالعه ایجاد شده اند.
او تصریح کرد: بحث دیگر این است که این سدها، در جایگاهی که باید، ایجاد نشده اند. به طور مثال، سد گتوند به روی ساختار‌های نمکی گچساران احداث شده که سبب شده آب در آنجا حدود ۱۷۰۰ تا ۲۳۰۰ ppm شوری داشته باشد. این مسئله زمین‌ها و نخلستان‌های جنوب را تخریب کرده و تصفیه چنین آبی نیز کار بسیار دشواری است.
این مدیر شرکت ملی نفت تاکید کرد: هرچند باید از ابتدا در مهندسی نفت، کلاستر (Cluster به معنی حفاری مجموعه‌ای از چاه‌ها) یعنی چندین مورد از یک نوع سکو را احداث می‌کردند که بسته به شرایط می‌توانست از هر کدام از این سکو ها، حدود ۵ تا ۶ حلقه چاه حفر شود، اما هنوز برای جبران مشکل دیر نشده، زیرا زندگی مردم تحت الشعاع قرار گرفته است.
او همچنین گفت: به هر حال این اتفاق در زمان ایجاد تاسیسات نفتی محدوده هورالعظیم نیفتاده و اکنون باید به جای دنبال مقصر گشتن و بررسی تاریخچه که پیمانکاران ایرانی، ژاپنی و چینی هر کدام در این منطقه نفتی چه کرده اند، به دنبال راهکار‌های آن باشیم.
وقتی رانت و رابطه جای آمایش سرزمینی را می‌گیرد
بر اساس این گزارش، وجود تاسیسات نفتی تنها عامل ایجاد مشکلات این تالاب مهم در کشور نیست، اما بی تاثیر هم نبوده و این که می‌توان از منطقه‌ای خارج از تالاب به ذخایر نفتی زیر آن دسترسی پیدا کرد یا نه؟ نیاز به انجام مطالعات کارشناسی دارد، اما این مطالعات باید قبل از شروع کار انجام می‌شد تا این همه آسیب به محیط زیست وارد نشود.
نغمه مبرقعی، کارشناس برنامه ریزی محیط زیست در گفت و گو با خبرنگار اقتصاد و انرژی گروه اقتصادی باشگاه خبرنگاران جوان بیان کرد: بار‌ها با اصرار‌های نابجایی از سوی بعضی از سیاستمداران، دولتمردان و نمایندگان مجلس در مورد این مسئله مواجه بودیم که اصرار می‌کردند باید در فلان استان، پالایشگاه یا پتروشیمی احداث شود. در حالی که قابلیت‌های سرزمینی، چنین چیزی را برای آن استان دیکته نمی‌کرد. اگر در گذشته، سند آمایش ملی کلانی داشتیم که تعیین می‌کرد کدام استان قابلیت احداث پالایشگاه یا پتروشیمی را دارد، به این مشکل بر نمی‌خوردیم که مثلا نمایندگان مجلس با توجه به وعده‌های انتخاباتی یا سایر مسائل، چنین چیزی را مطالبه کنند.
مبرقعی ضمن بیان این که «آمایش ملی باید رکن اصلی سرمایه گذاری‌ها در کشور باشد نه اصرار دولت یا یک نماینده»، ادامه داد: متاسفانه در سال‌های گذشته، موارد متعددی را داشته ایم که با مصوبه هیئت دولت یا موارد دیگر، بدون توجه به قابلیت‌های سرزمینی، مصوبه‌هایی انجام شد که مسائل محیط زیستی در آن دیده نشده بود. وقتی قرار باشد برای یک صنعت مجوزی صادر شود، یکی از مراحل آن این است که گزارش ارزیابی اثرات توسعه یا EIA برای آن تهیه شود. گاهی برای تهیه این گزارش به ما مراجعه می‌شد و زمانی که بررسی می‌کردیم، متوجه می‌شدیم که منطقه‌ای که آن صنعت قرار بود در آن ایجاد شود، در آمایش استانی نیز به آن استناد نشده بود، اما وقتی این مسئله را اعلام می‌کردیم، به مصوبه بالادستی اشاره می‌شد.
او گفت: برخی محیط زیست را محیط «ایست» می‌نامند و معتقدند که دریافت مجوز محیط زیست، مانعی برای تولید است در حالی که ممکن است با الزامی نبودن دریافت مجوز محیط زیست، در کوتاه مدت از تولید مانع زدایی کرده باشیم، اما در طولانی مدت، موانعی را برای تولید ایجاد خواهد کرد که به هیچ وجه قابل جبران نخواهد بود.
این کارشناس برنامه ریزی محیط زیست بیان کرد: بدترین برداشت از شعار مانع زدایی از تولید، حذف مجوز‌های محیط زیستی است. تسهیل شدن فرآیند محیط زیستی بسیار مطلوب است، اما حذف آن، برداشت غلطی است که نقش قابلیت تولید را از سرزمین، حذف خواهد کرد.
بر این اساس، انجام نشدن مطالعات دقیق پیش از شروع پروژه‌های حساس کشور، مشکلی است که به دلیل اهمیت ندادن دولت‌ها به مسئله آمایش سرزمینی ایجاد شده است. اکنون سندملی آمایش سرزمینی به تصویب رسیده و مهمترین کار برای واردات نشدن ضربات جبران ناپذیر بیشتر مانند فاجعه هورالعظیم به کشور، اجرای دقیق آن است که امروزه تبدیل به یک مطالبه عمومی شده است.