سفر با قطار روی خطوط ریلی با ضرباهنگی آهسته و هماهنگ، طرفداران خودش را دارد؛ آن‌هایی که همینطور که کنج کوپه‌شان نشسته‌اند، از پنجره مثل تلوزیونی زنده، بیرون را تماشا می‌کنند و با صداهای موزونی که به گوششان می‌رسد، در تفکراتشان غوطه‌ور می‌شوند یا آن‌هایی که سرشب چراغ کوپه را خاموش می‌کنند و تخت تا رسیدن به مسیرشان می‌خوابند و صبحشان را در مکانی جدید با انرژی سرشار شروع می‌کنند. پای صحبت هر کدام از طرفداران بشنوید، دلایل مختلفی برای دلبستن به این وسیله نقلیه نوستالژیک می‌شنوید؛ فرقی هم نمی‌کند، هر چقدر تکنولوژی حمل و نقل پرسرعت‌تر و مجهزتر می‌شود، قطارها پای ثابت‌هایی دارند که قطار انتظاراتشان را برآورده می‌کند.
حالا حساب کنید تصاویری که با سرعت مشخصی از کنارش می‌گذرید هم بی‌بدیل و زیبا باشند (قبلا تعدادی از مسیرهای ریلی زیبای ایران را معرفی کردیم)، دیگر حتّی اگر صدای تق تق ریل‌ها نگذارند بخوابید، باز دوست دارید لذت تماشای این مناظر را تجربه کنید. امّا چه از سفر ریلی خوشتان بیاید و چه برایتان کسالت‌آور باشد، بدون شک شنیدن این خبر خوش در گرمای مرداد، سرحالتان می‌آورد؛ خبر ثبت جهانی راه آهن سراسری ایران در جلسه میراث یونسکو امسال! در این متن قرار است به جزئیات خبر ثبت جهانی راه آهن سراسری ایران در میراث جهانی یونسکو بپردازیم؛ از ماجرای پرونده تا دلایل ثبت و تاریخچه مختصری از راه آهن ایران.
ماجرای پرونده راه آهن سراسری ایران در یونسکو
پرونده راه آهن سراسری ایران از سال 1396 به یونسکو تحویل داده شد امّا آن زمان تصویب نشد و کارشناسان یونسکو اصلاحات و نظراتی روی آن دادند. سال 2019 بود که دوباره پرونده راه آهن به یونسکو برگردانده شد ولی باز هم به ثبت نرسید. در نهایت قرار شد این پرونده در سال 2020 دوباره بررسی شود امّا کرونا از راه رسید و جلسه یونسکو به 2021 موکول شد؛ یعنی امسال و اوایل مرداد.
این جلسه یونسکو که چهل و چهارمین جلسه بود روز جمعه (1 مرداد) در چین به صورت مجازی شروع شد و فقط اعضای کمیته میان دولت‌ها در فوجوی چین حضور داشتند. ایران با دو پرونده «راه آهن ایران» و «هورامان» به این جلسه آمد و با اصلاحات و شفاف‌سازی‌هایی که در بندهای پرونده راه آهن انجام داده بود، سرانجام راه آهن سراسری ایران به عنوان بیست و پنجمین اثر ایران، به جرگه میراث جهانی یونسکو پیوست. البته کارشناسان ایکوموس ایرادهایی به آن گرفتند امّا مانع از ثبت جهانی نشد.
سعید رسولی مدیرعامل شرکت راه آهن می‌گوید: «راه‌آهن سراسری ایران از دو رشته کوه زاگرس و البرز عبور می‌کند و طولانی‌ترین مسیر ریلی در جهان است که در میراث جهانی ثبت شده است و ما برای انجام این کار تمامی نقشه‌ها و المان‌های مختلف سراسری را تهیه کرده و در اختیار یونسکو قرار داده‌ایم. همچنین، مشاوران و بازرسان مختلفی از سازمان یونسکو در مهر ماه سال ۹۸ وارد ایران شدند و در طی دو هفته حضور خود در ایران از تمامی شبکه ریلی کشور بازدید کردند که خوشبختانه بازدید آنها مورد تایید قرار گرفت و با تهیه گزارشی مثبت از راه‌آهن ایران امروز بالاخره ثبت جهانی شد».
علت ثبت را آهن سراسری ایران در فهرست جهانی
برای ثبت آثار، یونسکو استانداردها و دلایلی برای خود دارد که پیشتر بررسی کردیم. تا کنون تعدادی از آثار ایران ثبت یونسکو شده‌اند که از این استانداردها پیروی می‌کردند. البته لازم است بدانید ثبت یک اثر مادام العمر نیست و در صورت نقض قوانین یونسکو، می‌تواند از فهرست خارج شود. حالا دلایل ثبت راه آهن ایران را در این جلسه یونسکو بررسی می‌کنیم.
در این اجلاس یونسکو، نمایندگان کشورهای نروژ، استرالیا، اتیوپی، عمان، برزیل، روسیه، اسپانیا، آفریقای جنوبی، اوگاندا، تایلند و مجارستان در عین تایید نظر ایکوموس برای اصلاح این پرونده، خط راه‌آهن ایران را به عنوان شگفتی مهندسی توصیف کردند. همچنین معتقد بودند که این خط راه آهن در تبادل اقتصادی و بین‌المللی و پیوند میان دریای خزر و خلیج فارس اهمیت تاریخی دارد. بنابراین آنها از ثبت راه آهن ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو حمایت کردند.
نماینده چین هم بعد از بررسی پرونده اعلام کرد: «این پرونده به خوبی دارای معیارهای ۲ و ۴ برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو است». منظور از معیار 2 و 4 موارد زیر است:
- اثر، نشان دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز باشد.
- اثر، نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد.
آقای طالبیان، معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، معتقد است پرونده راه‌آهن ایران با ۱۴۰۰ کیلومتر گستردگی که استان‌های مختلفی را به هم متصل می‌کند، از جمله پرونده‌های زنجیره‌ای ایران همچون قنات، باغ‌های ایرانی و کلیساها محسوب می‌شد که تمام ایستگاه‌ها، پل‌ها و … را به عنوان مقصد جهانی معرفی می‌کند.
سعید رسولی مدیرعامل شرکت راه آهن می‌گوید که این اثر، طولانی‌ترین راه آهن ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو است و ایران چهارمین کشور در ثبت جهانی راه آهن در جهان است. پیش از ایران، ایتالیا، سوئیس و هند راه آهنشان را ثبت جهانی کرده‌اند. راه آهن سراسری ایران، خلیج فارس را به دریای خزر وصل می‌کند و تمامی اقوام ایرانی از جمله کرد، لر، عرب، مازنی و ترکمن را به یکدیگر پیوند می‌دهد. مسیر این راه آهن سراسری از بندر ترکمن در شمالی‌ترین نقطه آن آغاز و به بندر امام‌خمینی در جنوبی‌ترین نقطه منتهی می‌شود و در میانه راه از ایستگاه‌های مهمی همچون قائمشهر، گدوک، گرمسار، تهران، اراک، دورود، شهبازان و اندیمشک عبور می‌کند.
همچنین معاون وزیر راه و شهرسازی معتقد است این اثر، اولین اثر میراث صنعتی ایران در لیست یونسکو محسوب می‌شود و از این جهت اهمیت دارد.
بدون شک، مسیر راه‌آهن سراسری ایران نه‌تنها از حیث تکنیک و کیفیت ساخت، بلکه از بعد گردشگری و برخورداری از مناظر و جاذبه‌های طبیعی ویژه در جهان اهمیت دارد و به همین دلیل نیز هم راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران و هم وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی این مسیر تاریخی را برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو درنظر داشتند و اکنون یونسکو در اجلاس چین به جهانی‌شدن این مسیر مملو از جاذبه‌های طبیعی، بناها و پل‌ها و ایستگاه‌ها و تأسیسات و حتی لوکوموتیوهای تاریخی رأی داد.
تاریخچه این مسیر راه آهن ایران
حالا وقت آن است تا نگاهی اجمالی به روند ساخت این خط ریلی در ایران بیندازیم.
پیشینه احداث و بهره‌برداری موفق نخستین راه‌آهن در ایران به دوره قاجار و سال ۱۲۲۷ خورشیدی (۱۸۴۸ میلادی) از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی بازمی‌گردد که بقایای آن هنوز در مسیر رشت به پیربازار با یک لوکوموتیو بخار در محوطه اداره کل بنادر استان گیلان وجود دارد امّا از آن زمان راه نیفتاد و شروع اصلی آن به سال 1305 برمی‌گردد. زیرا آغاز احداث راه‌آهن ایران در سال ۱۳۰۵ شمسی به تصویب رسید و یک‌سال بعد از آن، مهندسان ایرانی، آلمانی و آمریکایی احداث این مسیر ۱۳۹۴ کیلومتری را آغاز کردند. بنابراین، تحقق کامل این آرزوی ملی تا سال ۱۳۰۶ به طول انجامید. در سال ۱۳۰۶، قرارداد نقشه‌برداری برای احداث خطوط راه‌آهن با کنسرسیومی متشکل از کمپانی آمریکایی یولن و شرکت‌های آلمانی فیلیپ هولتسمان – ویولیوس برگر و زیمینس باواونیون به بهای هر کیلومتر حداکثر ۳۶۸ تومان بسته شد.
در نهایت، بهره‌برداری کامل از راه‌آهن سراسری ایران در سال ۱۳۱۴ آغاز شد و علی منصور، وزیر راه و شهرسازی وقت، در دوازدهم مرداد ۱۳۱۴ لایحه‌ای برای تشکیل مؤسسه راه‌آهن دولتی کشور به تصویب مجلس شورای ملی رساند تا از اول مهر ۱۳۱۴ «نگاهداری و به‌کارانداختن همه اموال و اثاثیه و ابنیه و وسایل نقلیه و ساختمان‌های فنی متعلق به خطوط آهن و کشتیرانی دریاچه ارومیه» را به‌عهده بگیرد.
این مسیر ادامه داشت تا مرداد امسال، میراث ریلی ایران به مقصد ثبت جهانی رسید. امیدواریم به بهبود شرایط ریلی و انجام اصلاحات لازم در طرح یونسکو، این اثر همچنان در فهرست میراث جهانی باقی بماند.
